روش قرآن در نهادينه كردن باور به ربوبيت الهي در جامعه صدر اسلام

چکیده پایان نامه محمد سلطانی به موضوع: روش قرآن در نهادينه كردن باور به ربوبيت الهي در جامعه صدر اسلام

قرآن به عنوان عظيم‎ترين منبع شناخت هستي و انسان در اختيار ماست. نزول تدريجي آيات و سوره‎هاي قرآن و انتخاب هوشيارانه آيه‎ها متناسب با ظرفيت‎هاي مخاطبان، چالش‎ها، ضرورت‎ها و پرسش‎ها حكايت‎گر آن است كه خداي حكيم، دست‎يابي به آموزه‎هاي ديني و به كارگيري صحيح آن را تنها در انتقال محتوای ارزشمند معارف و احکام نمی‎داند؛ بلکه روش بيان این محتوا نيز در هدف نزول قرآن كاملاً دخيل است. اين پژوهش اولين تلاش در جهت كشف روش قرآن در تحول اولين مخاطبان خويش است.

پس از مراجعه به ترتيب طبيعي نزول قرآن درمي‎يابيم كه ربوبيت، اولين مفهومي است كه در خدمت به بارنشستن اصلي‎ترين پيام قرآن ـ يعني يكتاپرستي ـ و پذيرش بسياري از ديگر امور مي‎باشد. ضرورت كشف روش قرآن در نهادينه كردن ربوبيت در هندسه معرفتي عرب جاهلي و چگونگي اثبات و استفاده از آن در ديگر مباحث، بنده را ـ با تمام سختي اين راه ـ به نگارش اين تحقيق متقاعد نمود.

هدف علمي اين تحقيق نماياندن گوشه‎اي از عظمت قرآن به وسيله كشف روش تحول از آن و آزمودن سبك تفسير به ترتيب نزول در تحقيقات موضوع محور قرآني است و هدف عملي آن كشف اولين گام تحول‎آفرين قرآن و استفاده از آن در تربيت اسلامي است.

پايان‎نامه‎ي «روش قرآن در نهادينه كردن باور به ربوبيت الهي در جامعه صدر اسلام» در يك مقدمه و پنج فصل و يك خاتمه تنظيم شده است.

فصل اول با عنوان «مفاهيم و روش طرح بحث»، از دو گفتار تشكيل شده است. در گفتار اول به تعريف مفاهيم كليدي پژوهش («روش»، «ترتيب نزول»، «عبد»، «اله» و «الله») پرداخته شده است.

از آن‎جا كه اين پژوهش، روشي نو در پژوهش‎هاي قرآني ارائه مي‎دهد، در گفتار دوم به توضيح روش طرح مباحث و توجيه گرايش به ترتيب نزول سوره‎ها و چگونگي به دست آوردن اسناد و جداول ترتيب نزول پرداخته شده كه پس از بررسي مقايسه‎اي اسناد، روايت مشهورتر به عنوان معيار در ترتيب چينش سوره‎ها قرار گرفته است.

فصل دوم با عنوان «نگاه عرب جاهلي به توحيد ربوبي و توحيد بندگي و برخورد اسلام با آن»، در دو گفتار تدوين شده است. ابتدا به بررسي بينش و رفتار عرب جاهلي در رابطه با ربوبيت و بندگي مي‎پردازد كه در اين راستا مباحثي چون «دين»، «شرك»، «بت‎ها» و «خرافاتِ» مربوط به صاحب اختياري و پرستش در عصر جاهلي مطرح مي‎شود و در گفتار دوم به برخورد خداوند با بينش جاهلي در قالب مباحثي چون «مبارزه‎ي انبياي الهي با شرك بندگي، توحيد بندگي محور دعوت انبيا، توحيد بندگي و توحيد ربوبيت محور دعوت در اسلام و كتاب جاويد آن قرآن» ‎پرداخته شده.

فصل سوم با عنوان «گزارشي اجمالي از جايگاه ربوبيت در مباحث قرآني» در 23 سوره‎ي ابتداي نزول، به تعقيب مفهوم ربوبيت به عنوان اولين و اساسي‎ترين مسأله‎ي مطرح شده در قرآن و نحوه‎ي به كار رفتن آن در اين سوره‎ها مي‎پردازد و از بررسي سوره‎ها اين نتيجه حاصل مي‎شود كه: رب پیامبر7با ویژگی‎های منحصر به فرد در کنار دیگر مدعیان ربوبیت مطرح مي‎شود. به عنوان رب همه انسان‎ها معرفی مي‎شود. در ادامه جایگاه پروردگار در زندگی انسان و نحوه‎ي ارتباط صحیح انسان با الله به عنوان پروردگار شایسته پرستش، بیان مي‎گردد. سپس با بیان نقش‎های گوناگون پروردگار در حیات و سعادت بشر، به رابطه‎ي انسان، پروردگار و نعمت اشاره نموده و نقش پذیرش ربوبیت الهی در رابطه‎ي انسان با خودش، خداوند، هستی و جامعه بيان مي‎شود و کسی که این رب را پذیرفت، موظف به جداكردن صف خود از پرستندگان دیگر رب‎های ادعایی مي‎گردد و در ادامه خداوند نگرانی‎ها و شبهات، پس از این اعلام موضع را از ميان برده و به زدودن پیرایه‎هایی که بر بندگی خالصانه‎ي رب وجود دارد، اهتمام ورزیده است.

فصل چهارم با عنوان «برهان ربوبيت توحيدي» به بررسي سير استدلال‎هاي قرآن بر ربوبيت در ترتيب طبيعي نزول پرداخته شده و به ارتباط بين سوره‎ها و نيز روش قرآن در طرح مسأله و نحوه‎ي استدلال بر آن توجه مي‎شود.

از ديگر موارد ضروري در راستاي كشف و شناسايي روش مطرح شدن ربوبيت الهي در قرآن، بررسي كاربست‎هاي ربوبيت در قرآن مي‎‎باشد كه فصل پنجم در دو گفتار به آن اختصاص دارد. هدف آن است كه روشن شود ربوبيت در خدمت به بار نشستن كدام يك از معارف، اخلاقيات و رفتار و دستورات اسلامي قرار گرفته است و چگونه اين مهم محقق شد؟ در اين پژوهش روشن مي‎شود كه اين كاربست‎ها در دو دسته قرار مي‎گيرند:

1ـ «كاربست‎هاي ربوبيت در رابطه با رسالت و رسول» كه در گفتار اول در قالب 16 بند از آن بحث مي‎شود و هدف اين است كه نشان دهيم ربوبيت در راستاي تربيت رسالي پيامبر و تثبيت قلب ايشان اصلي‎ترين صفت مورد توجه بوده و همه خطاب‎ها، امر و نهي‎ها، دلداري‎ها و ... با توحه به ربوبيت خداوند به پيامبر 7اعلام شده‎اند.

2ـ «كاربست‎هاي ربوبيت در رابطه با مردم» در اين‎گفتار سير طبيعي نزول سوره‎ها در ايجاد تغيير و تحول مردم به واسطه ربوبيت الهي، مورد پي‎گيري و تحقيق قرار مي‎گيرد..

در خاتمه با جمع‎بندي مباحث و پيشنهاداتي سازنده جهت ادامه‎ي اين راه و تحولي عميق در فرهنگ اسلامي به پايان‎نامه خاتمه داده شده است.