فهرست مطالب این بخش:
درباره‏ى كتابخانه‏
- ضرورت كتابخانه‏
- تعريف كتابخانه‏
- تعيين دامنه‏
- زمانى‏
- اعتقادى‏
- محتوايى‏

* درباره‏ ى كتابخانه‏
مشكاة الانوار يا كتابخانه جامع علوم قرآنى نام نسخه اول از سرى برنامه هاى نرم افزارى علوم قرآنى مركز نور مى باشد كه اينك به قرآن پژوهان عرضه مى شود. نسخه دوم آن به نام دانشنامه علوم قرآنى مراحل پايانى را سپرى مى كند، كه در آينده انشاء الله عرضه خواهد شد.

* ضرورت كتابخانه‏
پيش از پرداختن به تبيين ضرورت توليد نرم افزار به ناچار ياد آورى يك نكته ضرورى است. و آن اينكه قرآن دو نزول دارد. نزول دفعى (ترتيب تلاوت) نزول تدريجى (ترتيب نزول). مراد از نزول دفعى، انزال قرآن به صورت يكباره است كه حاصل آن قرآن كنونى از سوره فاتحه تا ناس است و منظور از نزول تدريجى، نزول قرآن به تدريج و در مدت بيست و سه سال رسالت بوده كه حاصل آن؛ قرآن به ترتيب نزول از سوره علق تا نصر است. يكى از آرزوهاى ديرين قرآن پژوهان همانا دستيابى به قرآن با ترتيب نزول تاريخى است. ارائه منابع علوم قرآنى به صورت الكترونيكى مقدارى به اين مهم كمك خواهد كرد.
از آنجا كه علوم قرآنى ابزار و مقدمه تفسير بوده؛ نرم افزار علوم قرآنى نيز مقدمه نرم افزار تفسيرى به شمار مى آيد. مركز در زمينه تفسير تا كنون چندين نرم افزار توليد نموده است. اما متاسفانه در زمينه علوم قرآنى توليدى نداشته است. تاسيس دانشگاه، دانشكده‏ها، و رشته‏هاى علوم قرآنى در شهر مقدس قم و ديگر نقاط ايران و لزوم داشتن منابع بسيار با دستيابى آسان و امكانات پژوهشى لازم، جهت پژوهشهاى علوم قرآنى و پاسخگوئى به شبهات گوناگون در مورد قرآن، نياز فراوانى را در اين زمينه بوجود آورده است. با توجه به عدم وجود چنين نرم افزارى در ايران توليد آن بسيار ضرورى مى نمايد.

* پيشينه‏ى كتابخانه‏
پيشينه برنامه از دو ديدگاه مكتوب و الكترونيك قابل بررسى است. پيشنه مكتوب آثار و منابع دانشنامه اى علوم قرآنى به البرهان فى علوم القرآن على بن ابراهيم بن سعيد حوفى (م‏430 ق) بر مى گردد. اين اثر اگر چه در سترس نمى باشد ولى از گزارشى كه زرقانى در مناهل العرفان از آن ارائه داده چنين بر مى آيد كه جزو نخستين دانشنامه علوم قرآنى به شمار مى آيد. از آثار بر جاى مانده پيشينيان نيز مى توان از البرهان فى علوم القرآن زركشى و الاتقان فى علوم القرآن و التحبيير فى علم التفسير سيوطى نام برد. در ميان متاخران نيز گرايش به سوى دانشنامه نگارى علوم قرآنى به چشم مى خورد. از مجموعه آثار قرآن پژوهى آيت الله محمد هادى معرفت به نام التمهيد فى علوم القرآن؛ 6 جلد، التفسير و المفسرون؛ 2 جلد، صيانة القرآن عن التحريف، شبهات و ردود، تاريخ القرآن و علوم قرآنى، الموسوعة القرآنية ابراهيم ابيارى در يازده جلد و الموسوعة القرآنية المتخصصة محمود حمدى زقزوق به اين عنوان مى توان ياد كرد.
با توجه به محدويت امكانات و ابزار و توانايى بشرى گرد آورى دانشنامه جامع و كامل مكتوب امكان ندارد. به همين دليل ضرورت توليد نرم افزار مشكات شكل گرفته است.
در عرصه نرم افزار هم بايد ياد آور شد كه برخى از آثار علوم قرآنى به صورت محدود و غير متمركز در پاره اى از نرم افزار ها مانند الشامله و مانند آن آمده است. با توجه به اندك بودن منابع و تخصصى نبودن اينگونه نرم افزار ها پيشينه خوبى از نرم افزار علوم قرآنى به نظر نمى رسد.

* هدف كتابخانه‏
مهمترين هدف از توليد اين نرم افزار تبديل گنجينه ارزشمند علوم قرآنى به نرم افزار و استفاده از امكانات رايانه اى در اين زمينه مى باشد. براى نخستين بار است كه بخش گسترده اى از منابع علوم قرآنى در نرم افزار جامعى عرضه مى گردد. استفاده دانشجويان، قرآن پژوهان و اساتيد علوم قرآنى از متون علوم قرآنى به همراه امكانات فنى از ديگر اهداف اين برنامه به حساب مى آيد. اين مقدار آثار پيرامون علوم قرآنى آنهم با امكانات و قابليت هاى جستجوى رايانه اى به تمام خواسته هاى كاربران پاسخ مثبت داده و آنان را از تهيه ى، منابع قرآنى بطور كامل بى نياز مى نمايد.

* تعريف كتابخانه‏
كتابخانه جامع علوم قرآنى يا مشكاة الانوار نرم افزارى است كه در بر دارنده كليه منابع علوم قرآنى مى باشد. در اين برنامه از همه آثار علوم قرآنى استفاده شده است. هر يك از آثار كه داراى ترجمه و شرح بوده، از ترجمه و شرح استفاده شده و به متن اصلى اتصال يافته اند. از تفاسير هر چند كه داراى مباحث علوم قرآنى بوده‏اند استفاده نشده است.
آثار علوم قرآنى از جهتى دو دسته اند. مفهومى و مصداقى. آثار مفهومى يعنى منابعى كه به مباحث و مفاهيم علوم قرآنى مى پردازد. اين برنامه به اينگونه منابع پرداخته است. آثار مصداقى يعنى منابعى كه به بيان مصاديق مفاهيم مى پردازد. سعى شده از اين گونه منابع بسيار اندك استفاده شود.

* تعيين دامنه‏
نخستين گام مؤثر در هر پژوهشى گرد آورى همه ى منابع موجود است و بنياد پژوهش امكان دسترسى به مآخذ آن مى باشد. پژوهشگر با استفاده از كتاب مى تواند افقهاى نوين را در عرصه پژوهش فتح نمايد. اهميت گرد آورى منابع در علوم نقلى دو چندان مى شود زيرا بر قرآن پژوهان پوشيده نيست كه بررسى آراء انديشمندان و نظرات دانشمندان از لابلاى منابع متعدد به شيوه ى موضوعى در برخى از موارد محال و در پاره اى از مواقع دشوار است. با گرد آورى منابع در هر دانشى بويژه علوم نقلى دستيابى به آراء و نظرات دانشمندان از گذشته تا حال امكان پذير مى باشد.
چون در جمع آورى منابع هيچ محدوديتى وجود نداشته است، تعداد كتب كتابخانه نسبت به كتابخانه ى نرم افزارهاى مشابه، بسيار چشمگير است.
سعى شده كتابخانه مشكاة الانوار از نظر موضوعات و مباحث علوم قرآنى، جامع و كامل باشد.
آمار كلى كتابخانه اين برنامه به شرح زير است:
1. عنوان : 502
2. جلد : 596

* زمانى‏
دامنه زمانى اين كتابخانه به لحاظ قدمت به آغاز قرن اول هجرى ميرسد. مسائل ابن ازرق كه توسط عبد الله بن عباس (م‏68ق) پاسخ داده شده و در موضوع غريب القرآن نگارش يافته، اولين و كهن ترين اثر اين برنامه به حساب مى آيد.
در قرن دوم از كتاب الناسخ و المنسوخ فى كتاب الله؛ تاليف قتادة بن دعامة سدوسى (م‏117ق)، سلك البيان فى كشف مشكلات القرآن؛ تاليف زهرى (م‏124ق)، مشتبهات القرآن؛ تاليف ابوالحسن على بن حمزة كسائى (م‏189ق) استفاده شده است.
قرن سوم آثارى چون الناسخ و المنسوخ فى القرآن العزيز و ما فيه من الفرائض و السنن؛ و فضائل القرآن؛ ابو عبيد قاسم بن سلام هروى (م‏224ق)، كتاب المصاحف، ابو بكر بن ابى داود سجستانى (م‏238ق) و فضائل القرآن و ما انزل من القرآن بمكة و ما انزل بالمدينة؛ ابو عبد الله محمد بن ايوب بن ضريس بجلى (م‏294ق) را در بر دارد.
آثار علوم قرآنى در قرن چهارم عبارتند از : الناسخ و المنسوخ فى القرآن الكريم، ابو جعفر محمد بن احمد بن اسماعيل الصفار نحاس (م‏338ق)، معانى القراءات؛ ابو منصور محمد بن احمد ازهرى (م‏370ق)، الحجة فى القراءات السبع؛ ابن خالويه (م‏370ق)، الحجة للقراء السبعة؛ ابو الحسن بن عبد الغفار فارسى (م‏377ق)، رسم القرآن؛ ابو بكر بن احمد بن حسين بن مهران نيشابورى (م‏381ق) و المحتسب فى تبيين وجوه شواذ القراءات و الايضاح عنها؛ ابو الفتح عثمان بن جنى (م 392ق).
در قرن پنجم اين آثار به چشم مى خورد : اعجاز القرآن؛ و الانتصار للقرآن؛ ابو بكر محمد بن الطيب باقلانى (م‏403ق)، تلخيص البيان فى مجازات القرآن؛ سيد رضى (م‏406ق)، تنزيه القرآن عن المطاعن؛ و متشابه القرآن؛ عبد الجبار بن احمد همدانى (م‏415ق)، الموضح عن جهة اعجاز القرآن؛ سيد مرتضى على بن حسين موسوى (م‏436ق)، التيسير فى القراءات السبع؛ المحكم فى نقط المصاحف؛ التحديد فى الاتقان و التجويد؛ المكتفى فى الوقف و الابتداء؛ جامع البيان فى القراءات السبع؛ و المقنع فى رسم مصاحف الامصار مع كتاب النقط؛ ابو عمرو عثمان بن سعيد دانى (م‏444ق) و مختصر التبيين لهجآء التنزيل؛ ابو داود سليمان بن نجاح (م‏496ق).
در قرن ششم آثار زير آمده است : البرهان فى متشابه القرآن؛ محمود بن حمزة كرمانى (م‏505ق)، قانون التاويل؛ ابو بكر محمد بن عبد الله بن العربى معافرى اشبيلى (م‏543ق)؛ حرز الامانى و وجه التهانى فى القراءات السبع؛ قاسم بن فيرة بن خلف بن احمد شاطبى اندلسى (م‏590ق)، نواسخ القرآن؛ و فنون الافنان فى عجائب علوم القرآن؛ ابو الفرج عبد الرحمن بن جوزى (م‏597ق).
آثار قرآن پژوهى قرن هفتم بدين شرح است : جمال القراء و كمال الاقراء؛ على بن محمد بن عبد الصمد سخاوى (م‏643ق)، المجيد فى اعجاز القرآن المجيد؛ كمال الدين عبد الواحد بن عبد الكريم زملكانى (م‏651ق)، المرشد الوجيز الى علوم تتعلق بالكتاب العزيز؛ ابو شامه مقدسى (م‏665ق)، ابراز المعانى من حرز الامانى فى القراءات السبع؛ عبد الرحمن بن اسماعيل بن ابراهيم (م‏665ق)، التبيان فى آداب حملة القرآن؛ محيى الدين يحيى بن شرف النووى (م‏676ق).
قرن هشتم با هيجده اثر همراه است كه مهمترين آنها : البرهان فى علوم القرآن؛ بدر الدين محمد بن عبد الله زركشى (م‏794ق)، الفوائد المشوق الى علوم القرآن و علم البيان و البدائع فى علوم القرآن؛ ابن قيم جوزية (م‏751ق) مى باشد.
از قرن نهم دوازده كتاب آمده است كه مشهورترين آنها بدين شرح است : سراج القارئ المبتدى و تذكار المقرئ المنتهى؛ النشر فى القراءات العشر؛ و التمهيد فى علم التجويد؛ ابن جزرى (م‏833ق) و التيسير فى قواعد علم التفسير؛ محيى الدين محمد بن سليمان كافيجى (م‏879ق)
قرن دهم با آثار قرآن پژوهان نامدارى چون سيوطى به اوج شكوفايى خود رسيده است. از جمله آثار وى مى توان از الاتقان فى علوم القرآن؛ التحبير فى علم التفسير؛ طبقات المفسرين و معترك الاقران فى اعجاز القرآن ياد كرد.
قرن يازدهم با دو اثر به نام طبقات المفسرين؛ احمد بن محمد ادنه وى و ارجوزة فى معرفة الوقوف؛ محمد بن عبد الحميد ( حكيم زاده ).
قرن دوازدهم با چهار اثر به نام تواتر القرآن؛ محمد بن حسن حر عاملى، اتحاف فضلاء البشر فى القراءات الاربعة عشر؛ احمد بن محمد بن عبد الغنى دمياطى و غيث النفع فى القراءات السبع؛ على بن محمد نورى سفاقسى و الفوز الكبير فى اصول التفسير؛ ولى الله احمد بن عبد الرحيم دهلوى.
قرن سيزدهم با دو اثر به نام سلك البيان فى كشف مشكلات القرآن؛ محمد جعفر استرآبادى و قصص القرآن؛ صدر الدين بلاغى.
قرن چهاردهم و پانزدهم با بيشترين اثر كه به بيش از چهار صد عنوان ميرسد برجسته ترين بخش كتابخانه را تشكيل مى دهد. برخى از مهمترين آثار اين زمان عبارتند از : نزاهت قرآن از تحريف؛ عبد الله جوادى آملى، البيان فى تفسير القرآن؛ سيد ابو القاسم خويى، قرآن در اسلام؛ سيد محمد حسين طباطبايى، مجموعه آثار قرآن پژوهى محمد هادى معرفت، مدخل للتفسير؛ محمد فاضل لنكرانى؛ قرآن شناسى؛ محمد تقى مصباح يزدى، عدم تحريف قرآن؛ سيد حسن طاهرى خرم آبادى، سير نگارشهاى علوم قرآنى؛ محمد على مهدوى راد، مباحث فى علوم القرآن؛ صبحى صالح، مناهل العرفان فى علوم القرآن؛ محمد عبد العظيم زرقانى، تاريخ قرآن؛ راميار، پژوهشى در تاريخ قرآن كريم؛ سيد محمد باقر حجتى، القول الفاصل فى الرد على مدعى التحريف؛ سيد شهاب الدين مرعشى نجفى، مجموعه آثار قرآنى سيد على كمالى دزفولى، در آمدى بر تاريخ گذارى قرآن و پژوهشى در مصحف امام على؛ جعفر نكونام، روشهاى تأويل قرآن؛ قواعد وقف و ابتدا در قرائت قرآن و مبانى و روش هاى تفسيرى؛ محمد كاظم شاكر، المفسرون حياتهم و منهجهم؛ كاوشى در تاريخ جمع قرآن؛ فقه پژوهى قرآنى در آمدى بر مبانى نظرى آيات الاحكام؛ سيد محمد على ايازى، پژوهشى در اعجاز علمى قرآن؛ در آمدى بر تفسير علمى قرآن؛ درسنامه روشها و گرايش هاى تفسيرى قرآن؛ محمد على رضائى اصفهانى، مجموعه آثار قرآنى محمد حسين على صغير و غانم قدورى حمد.

* اعتقادى‏
كتابخانه مشكاة الانوار از نظر اعتقادى هيچگونه محدوديتى نداشته و تلاش شده كليه آثار علوم قرآنى با گرايشهاى مذهبى گوناگون آورده شود. هدف اصلى در اين برنامه گرد آورى منابع علوم قرآنى بوده است. از اين رو در اين برنامه منابع قرآن پژوهى شيعى و سنى به طور يكسان آمده است. اين بدان خاطر است كه علوم قرآنى مقدمه و ابزار تفسير است و گرايشهاى مذهبى نقش چندانى در كميت و كيفيت آن ندارد. تنها مباحثى كه در علوم قرآنى رنگ مذهبى يافته مسئله تحريف نزد شيعه و نسخ تلاوت نزد اهل سنت است. البته بزرگان شيعى و سنى تهمت تحريف پذيرى و نسخ تلاوت را رد نموده و آن را از ادعاهاى واهى تعداد اندكى از عالمان بى تخصص دانسته اند.

* زبانى‏
خوشبختانه با تلاش پى گير پژوهشگران گروه قرآن و حضور فعال در نمايشگاه بين المللى كتاب تهران و قرآن و سفر به بيروت؛ مهمترين آثار فارسى و عربى قرآن پژوهى كه به قلم نويسندگان عرب و ايرانى به رشته تحرير درآمده است، جمع آورى شده است. سعى شده ترجمه فارسى متون عربى نيز در برنامه گنجانيده شود و به صورت لينك با متن ارائه شود.
502 عنوان كه 327 عنوان آن به زبان عربى و 175 عنوان ديگر آن به زبان فارسى است از ويزگيهاى برنامه به شمار مى آيد.

* محتوايى‏
مشكات از جهت محتوايى در سطح بسيار بالايى است. زيرا در زمينه كليه مباحث علوم قرآنى حداقل چندين اثر ارائه مى كند. آمار زير گوياى اين مدعاست. لازم به ياد آورى است كه آمار زير اختصاص به منابع مستقل علوم قرآنى دارد. به عنوان مثال اگر براى اسباب نزول يا نسخ پنج و يازده اثر معرفى شده؛ منظور آثار مستقلى است كه پيرامون اسباب نزول و نسخ نگارش يافته است. و گرنه در منابع عمومى علوم قرآنى همه مباحث از جمله اسباب نزول و نسخ و مانند آن مطرح شده و اينگونه آثار محاسبه نشده است.
1. اجزاى قرآن؛ سه اثر
2. اسباب النزول؛ پنج اثر
3. اصطلاحنامه؛ سه اثر
4. اعجاز ادبى؛ بيست و نه اثر
5. اعجاز عددى؛ سى و نه اثر
6. اعجاز علمى؛ سى و يك اثر
7. اعجاز هنرى؛ هفت اثر
8. اعجاز؛ بيست اثر
9. پاسخ به شبهات قرآنى؛ هيجده اثر
10. تاريخ تفسير؛ شش اثر
11. تاريخ قرآن، چهارده اثر
12. تاويل؛ شش اثر
13. تجويد؛ چهل و سه اثر
14. تحريف ناپذيرى قرآن، نوزده اثر
15. تدوين قرآن؛ هفده اثر
16. ترتيب نزول قرآن؛ چهار اثر
17. ترجمه پژوهى؛ شش اثر
18. تفسير پژوهى؛ پنج اثر
19. تناسب آيات و سور؛ دو اثر
20. دانشنامه علوم قرآنى؛ نه اثر
21. درسنامه علوم قرآنى؛ پنج اثر
22. رسم الخط قرآن؛ پانزده اثر
23. روش تفسير روايى؛ سه اثر
24. روش تفسير عرفانى؛ چهار اثر
25. روش تفسير كلامى؛ فلسفى؛ عقلى؛ سه اثر
26. روشها و گرايشهاى تفسيرى؛ سى و هشت اثر
27. طبقات مفسران و قاريان؛ نه اثر
28. جامع علوم قرآنى؛ هفتاد و هفت اثر
29. فضايل قرآن؛ هفت اثر
30. قرائت؛ پنجاه و هشت اثر
31. قرآن پژوهى؛ بيست اثر
32. قصص قرآنى؛ شش اثر
33. متشابه لفظى؛ شش اثر
34. محكم و متشابه؛ سه اثر
35. مفسر پژوهى؛ چهارده اثر
36. نزول؛ چهار اثر
37. نسخ؛ يازده اثر
38. وحى؛ دوازده اثر

تذكر: شمار اندكى از منابع برنامه، اجازه نشر رايانه اى ندارد كه هنگام استفاده كاربر از آنها پيام «اين كتاب آماده نيست» نمايش داده ميشود.