بسم الله الرحمن الرحیم
مراحل تحقیق علمی

آشنایی با مراحل تحقیق علمی
یادآوری اصول و نکات کاربردی در هر یک از مراحل تحقیق

1 ـ انتخاب موضوع یا طرح مساله
2 ـ تبیین موضوع
3 ـ ارائه فرضیه
4 ـ تنظیم طرحنامه
5 ـ گردآوری اطلاعات
6 ـ پردازش اطلاعات
7 ـ گزارش تحقیق

مرحلۀ اول: طرح مسئله و انتخاب موضوع
برای آغاز یک تحقیق، باید موضوع آن مشخص باشد و محقق بداند در مورد چه چیزی یا برای پاسخ به چه پرسشی تحقیق می‌کند. شاید در نگاه اول، این مرحله، خیلی مهم به نظر نرسد؛ ولی واقعیت اینه که این مرحله‌، مرحله‌ای بنیادین برای تحقیقه که اگر وقت لازم برای آن صرف نشه و به‌صورت جدی مورد توجه محقق قرار نگیره، ممکنه نتایج تحقیق با مشکلات جدی مواجه بشه. بی‌حوصلگی و عجله آفت این مرحله است.
سر کلاس گفتیم که تحقیقات را می‌توان به دو دستۀ موضوع‌محور و مسئله‌محور تقسیم کرد. در اینجا توجه به این نکته لازم است که تعیین عنوان تحقیق در هر یک از این دو شیوه، با دیگری متفاوت است. چرا که در تحقیقات مسئله‌محور ما با یک مشکل و دغدغۀ جدید یا تردید و ابهام در مسائل گذشته مواجهیم؛ بنابراین، عنوان تحقیق ما مسئله، مشکل یا معمایی است که در طول تحقیق به دنبال راه حل آنیم. از آنجا که معمولاً بروز مشکل و پیدایش مسئله در اختیار انسان نیست، در اینجا از واژۀ «انتخاب» استفاده نمی‌کنیم و می‌گوییم: اولین مرحله از تحقیق، «طرح مسئله» است.
اما در تحقیقات موضوع‌محور، تلاش می‌شود تمام اطلاعات موجود در مورد یک موضوع جمع‌آوری و تنظیم گردد. در این‌گونه تحقیقات، ما با مشکل خاصی مواجه نشده‌ایم، لذا باید موضوعی را «انتخاب» و اطلاعات مربوط به آن را جمع‌آوری کنیم.
اکنون با توجه به شناختی که از این دو نوع تحقیق به دست آمده است، به آسانی می‌توان تشخیص داد که انجام یک تحقیق مسئله‌محور، مزایای زیادی نسبت به تحقیق موضوع‌محور دارد. یعنی اگر ما در هنگام تعیین موضوع تحقیق، این اختیار را داشته‌ باشیم که عنوان یک تحقیق موضوع‌محور را برگزینیم یا یک مسئله را به عنوان موضوع تحقیق خود برگزینیم، بی‌شک تحقیق مسئله‌محور ترجیح خواهد داشت.

مزایای تحقیق مسئله‌محور
در صورتی که تحقیق ما یک تحقیق مسئله‌محور باشد، مزیتها و قابلیتهای زیادی در اختیار ما قرار می‌گیرد. این مزایا علاوه بر فراهم ساختن شرایط بهتری برای تحقیق، نتایج مطلوب‌تری را به بار می‌آورد. برخی از این مزایا به این شرح است:
1. از آنجا که در تحقیق مسئله‌محور، یک مشکل یا دغدغۀ درونی محقق را به سوی پژوهش می‌کشاند، انگیزه و علاقۀ درونی بیشتری برای انجام و پی‌گیری تحقیق وجود دارد. لذا محقق، تلاش و حوصلۀ بیشتری برای چنین تحقیقی از خود نشان خواهد داد.
2. معمولاً در تحقیقات موضوع‌محور، اطلاعات مرتبط با موضوع که در منابع مختلف پراکنده است جمع‌آوری و تنظیم می‌شود، لذا ابتکار و نوآوری چندانی در آن زمینه صورت نمی‌پذیرد. البته این به معنی کم‌اهمیت بودن تحقیقات موضوع‌محور نیست. چرا که همین تحقیقات دست‌آوردهای بزرگی را به همراه داشته و نقش بسیار مؤثری در موفقیت تحقیقات مسئله‌محور دارد. اما از آنجا که در تحقیقات مسئله‌محور، به صورت مستقیم به دنبال حل یک مشکل هستیم، نتایج این‌گونه تحقیقات، همراه با ابتکار و نوآوری است و منجر به گسترش دایرۀ علوم و توسعه آن می‌شود.
3. از آنجا که در تحقیقات مسئله‌محور دقیقاً می‌دانیم به دنبال پاسخ به کدام پرسش و حل چه مشكلی هستیم، در هنگام جستجوی منابع تحقیق، به آسانی می‌توانیم اطلاعات مرتبط و مفید را از داده‌های بی‌ارتباط تشخیص دهیم. در واقع در این نوع تحقیقات ملاک مشخصی برای انتخاب منابع در اختیار داریم. اما در تحقیقات موضوع‌محور، هدف تا حدودی کلی و مبهم است و صرفاً می‌دانیم که باید هر گونه مطلب مرتبط با این موضوع را جمع‌آوری کنیم. به همین خاطر، مجبوریم هر منبعی را که اطلاعاتی _ ولو اندک _ در زمینۀ موضوع تحقیق داشته باشد نیز مطالعه و بررسی کنیم. لذا با انبوهی از اطلاعات متنوع و پراکنده مواجه می‌شویم که جمع‌آوری و تنظیم آن، نیازمند زمان و تلاش زیادی خواهد بود.
4. یکی دیگر از مزایای تحقیق مسئله‌محور نسبت به تحقیق موضوع‌محور این است که به علت مشخص بودن هدف و جهت‌دار بودن تحقیق، تمرکز بر موضوع بیشتر است. یکی از آفتهایی که معمولاً در جریان پژوهشهای موضوع‌محور رخ می‌دهد، پرداختن به موضوعات فرعی و انحراف از موضوع اصلی است. این امر علاوه بر اتلاف وقت و سرمایه‌، موجب پراکنده‌کاری و کاهش نتایج تحقیق می‌شود. اما در تحقیق مسئله‌محور، به علت جذابیت موضوع اصلی و کشش آن، چنین آفتی کمتر به چشم می‌خورد.
5. آخرین مزیتی که برای تحقیقات مسئله‌محور بیان می‌کنیم این است که باز هم به علت مشخص بودن هدف و معین بودن آنچه که در این نوع تحقیقات به دنبال آن هستیم، امکان بیشتری برای سنجش و ارزیابی نتایج تحقیق در اختیار داریم. در این‌گونه موارد به آسانی می‌توانیم بررسی کنیم و ببینیم آیا به نتیجۀ مورد نظر رسیده‌ایم و مشکلی که از ابتدای تحقیق به دنبال حل آن بوده‌ایم حل شده است یا نه. ولی در تحقیقات موضوع‌محور که هدف ما صرفا جمع‌آوری اطلاعات بوده به سختی می‌توان حد و اندازۀ خاصی برای میزان اطلاعاتی که باید جمع‌آوری شود تعیین کرد. به همین خاطر هر قدر هم اطلاعات زیادی جمع‌آوری شده باشد، باز به آسانی نمی‌توان کافی یا ناکافی بودن آن را تشخیص داد.

البته دوستان عزیزی که برای بار اول می خواهند تحقیق کنند، بهتر است موضوع محور باشند تا مساله محور

منابع مسائل و موضوعات تحقیق (چگونه می‌توان موضوع خوبی انتخاب کرد؟)
اولین پرسشی که برای هر علاقه‌مندی که قصد تحقیق‌کردن دارد پیش می‌آید,‌ این است که چگونه می‌توانیم موضوع خوبی برای تحقیق خود به‌دست آوریم و چه عواملی باعث شده است برخی از محققان، موضوعات ناب، کاربردی و خوبی برای تحقیقاتشان پیدا کرده‌اند؟ در این بخش به دنبال یافتن پاسخ این پرسش مهم خواهیم بود.
عوامل و منابع متعددی در انتخاب موضوع خوب و برخورد با مسائل کاربردی تأثیر دارند. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:


1ـ کنجکاوی و علاقۀ شخصی
دقیق بودن نسبت به همۀ وقایع و مسائل اطراف، داشتن روحیۀ نکته‌سنجی و کنجکاوی، علاقه‌مند بودن به پژوهش و موشکافی کردن مطالب و پدیده‌ها به انسان کمک می‌کند تا مسائل و مشکلات را زودتر از دیگران کشف کند و موضوعات بهتری را برای تحقیق برگزیند. به عنوان مثال تا دوران نیوتون، همۀ افراد افتادن سیب به سمت پایین را می‌دیدند ولی تنها او بود که این موضوع برایش به عنوان یک مسئله مطرح شد. برای پیدا کردن دید مسئله‌نگر باید خود را عادت دهیم که به همۀ پدیده‌ها و امور اطراف خود، با دقت و نکته‌سنجی نگاه کنیم.


2ـ مواجهه با مشکلات
معمولاً کسانی می‌توانند در تحقیقات علمی خود، گرههای بزرگ را بگشایند و تحقیقاتی کاربردی ارائه دهند که از صحنۀ مشکلات و نیازهای واقعی جامعه دور نباشند. مشکل، بارزترین نمود یک مسئله است. بنابراین، کسانی که درگیری بیشتری با مشکلات داشته باشند، به مسائل و موضوعات بهتری بر‌‌خورد خواهند کرد. البته هر کسی هنر و توانایی تبدیل کردن مشکل به مسئله را ندارد. تنها کسانی در این زمینه موفق‌اند که پس از برخورد با مشکل، آن را تحلیل و تبیین کنند و به آن به عنوان یک مسئلۀ علمی بنگرند.


3ـ تجارب شخصی
تعامل و ارتباط انسان با محیط خارج و تمرین و ممارست او در یک زمینه یا رشتۀ علمی موجب می‌شود تا به مسائل زیادی آگاهی یابد و بر اثر تجربه، به موضوعات و مسائل بهتری توجه کند. داشتن تجربیات تحقیقاتی نیز در این زمینه بسیار مفید و کارگشا خواهد بود. بی‌شک کسی که آثار پژوهشی متعددی را به سرانجام رسانده نسبت به فردی که برای اولین بار در صدد تحقیق بر آمده است، تسلط و توانایی بیشتری در انتخاب موضوع دارد.


4ـ بهره‌گیری از منابع مکتوب و شفاهی
مطالعۀ منابع مکتوب و آگاهی از نتایج تحقیقات دیگران و نظریه‌های موجود، به محقق کمک می‌کند تا با نیازها و موضوعات تحقیقاتی زیادی آشنا شود. چه بسا محقق با دیدن پژوهش‌ دیگران به این نتیجه برسد که در آن زمینه به کاوش عمیق‌تر و گسترده‌تری نیاز است یا علاقه‌مند شود همان تحقیق را در موقعیت و شرایط دیگری انجام دهد. به هر حال محقق با دیدن منابع و افزودن ابتکار و نوآوری‌های خود می‌تواند موضوعات خوبی برای تحقیق به دست آورد.
علاوه بر منابع مکتوب، استفاده از منابع شفاهی نیز می‌تواند همان فایده و خاصیت را داشته باشد. منابعی مانند سخنرانیها‌، میزگردها، گفت و شنود با اساتید، جلسات آموزشی و برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی می‌تواند علاوه بر افزایش آگاهی انسان، پرسشها و مسائل جدیدی را نیز فرا روی او قرار دهد.


5ـ مراجعه به متقاضیان تحقیق
همیشه مراکز و نهادهایی در جامعه وجود دارند که به خاطر مشکلات و نیازهای خود، مجبور به انجام تحقیقات گسترده‌اند. از آنجا که این مراکز به عنوان متقاضی تحقیق برای پیشبرد اهدافشان به پژوهشگر نیاز دارند، همکاری علمی با آنها یا مراجعه به اولویتهای تحقیقاتی ایشان می‌تواند موضوعات تحقیقاتی مهم و کاربردی زیادی را در اختیار انسان قرار دهد. برخی از متقاضیان تحقیق عبارت‌اند از:
• دولتها به عنوان مهم‌ترین متقاضی تحقیق، با توجه به گسترۀ مشکلات و نیازهای خود مجبورند تحقیقات متعدد و متنوعی را از طریق سازمانها و نهادهای تابع خود انجام دهند. این تحقیقات می‌تواند در مورد معضلات اجتماعی مانند کج‌رفتاری جوانان یا نیازهای صنعتی یا نظامی باشد. در حال حاضر دولتهای کشورهای پیشرفته، بودجۀ قابل توجهی را به تحقیقات اختصاص می‌دهند و سایر دولتها نیز کم‌کم به همین سمت حرکت می‌کنند.
• دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی که به عنوان مهم‌ترین مراکز علمی، بیشترین سهم را در امر تحقیقات دارند و از طریق نشریات‌، پایگاههای اینترنتی و مراکز وابسته، بایسته‌های پژوهش را مشخص و پی‌گیری می‌کنند.
• مؤسسات و صنایع خصوصی که به منظور دست‌یافتن به منافع بیشتر، پیشرفت‌ سریع‌تر و برطرف ساختن مشکلات خود‌، تحقیقات گسترده‌ای را سفارش می‌دهند یا مراکزی تحقیقاتی را ایجاد می‌کنند. در حال حاضر، رقم بزرگی از بودجه‌های تحقیقاتی دانشگاههای کشورهای پیشرفته از سوی این‌گونه مؤسسات تأمین می‌شود.
• مؤسسات تحقیقاتی به عنوان مراکزی که اساسا با هدف تحقیق و پژوهش شکل می‌گیرند و با قبول سفارشهای تحقیقاتی یا فروش نتایج به‌دست‌آمده از تحقیقاتشان خود را اداره می‌کنند. چنین مراکزی نیز به خاطر متمرکز بودن در امور تحقیقاتی و داشتن تجربیات و اطلاعات کاربردی، منبع خوبی برای رسیدن به موضوعات تحقیقاتی به شمار می‌آیند.

دوستان عزیز دقت کنند که همیشه موضوعات بی‌شماری برای تحقیق کردن در برابر ما قرار دارد. اما مسلماً همۀ این موضوعات در یک حد نیستند و همیشه و در هر شرایطی، تحقیق در هر موضوعی برای هر شخصی مناسب نیست. چه بسا انجام تحقیق در موضوعی خاص، بی‌فایده یا حتی زیان‌آور باشد. ممکن است تحقیقی در یک زمان و مکان، بسیار ارزشمند و کاربردی به شمار آید ولی در زمان و شرایطی دیگر، ارزشی نداشته باشد. پس برای کسی که در صدد انتخاب موضوع تحقیقاتی است بسیار لازم است که ملاکهای یک موضوع خوب را بشناسد تا بتواند بهترین را برگزیند. بی‌شک انتخاب یک موضوع متناسب، نتیجه و ارزش تحقیق را به مراتب بالاتر خواهد برد؛ چنان‌که بی‌دقتی در این بخش، می‌تواند همۀ زحمات محقق را بی‌ثمر و بی‌ارزش سازد.

شرایط و ملاکهای انتخاب موضوع
برخی از ویژگیها و شرایطی که لازم است در هنگام انتخاب موضوع مورد توجه قرار گیرد، به این شرح است:



1ـ هماهنگی با علاقه و انگیزۀ محقق
مهم‌ترین شرط برای موفقیت تحقیق، این است که موضوع آن در مسیر علاقه‌مندی و ذوق محقق باشد. چرا که در این صورت، وی انگیزه‌ای بیشتر برای پیگیری موضوع و تحمل و شکیبایی افزون‌تری در برابر مشکلات خواهد داشت. اساساً مهم‌ترین رمز پیروزی افراد موفق، قرار گرفتن آنان در مسیر علاقه‌مندیهایشان است. محقق نیز اگر نسبت به تحقیق و موضوع آن احساس دلبستگی و عشق و علاقه نداشته باشد، موفقیت چندانی در آن زمینه به دست نخواهد آورد.



2ـ اهمیت و اولویت داشتن موضوع
پرداختن به موضوعات و مسائل کم‌اهمیت و غیرکاربردی، علاوه بر اتلاف وقت محقق، او را از صحنۀ مسائل و نیازهای واقعی جامعه دور نگه می‌دارد. بنابراین، محقق باید در هنگام انتخاب موضوع، به این نکته توجه داشته باشد که آیا موضوع مورد نظر او، مشکلی از مشکلات مردم را حل خواهد کرد؟ آیا با هزینه‌هایی که انجام می‌دهد، گرهی را خواهد گشود و نتیجۀ کار او ارزش گزارش دادن به مردم را دارد؟ آیا موضوعات مهم‌تر و امروزی‌تری نمی‌توان برای تحقیق انتخاب کرد؟
توجه به اهمیت و اولویت موضوع، برای جلب حمایتهای مالی و امکانات مورد نیاز تحقیق نیز مفید است. معمولاً مراکز و سازمانها، حاضر به سرمایه‌گذاری و هزینه کردن در زمینۀ موضوعات غیر کاربردی و کم‌اهمیت نیستند.



3ـ تکراری نبودن موضوع
خودداری از پرداختن به موضوعات تکراری، علاوه بر آنکه نشانگر وفاداری و احترام نسبت به زحمات و تحقیقات دیگران است، از اتلاف وقت و هزینه‌ها نیز جلوگیری می‌کند. تحقیق کردن در موضوعاتی که بارها دربارۀ آن تحقیق شده و دهها اثر در آن زمینه منتشر شده است، دست‌آورد چندانی به همراه ندارد. خوب است در هنگام انتخاب موضوع، موضوعاتی را برگزینیم که کمتر مورد توجه دیگران بوده است.
البته در مواردی، نگاه نو به موضوعات تکراری، نقد تحقیقات و نظرات گذشته و ارائۀ نظریات جدید نیز می‌تواند مفید و راه‌گشا باشد.


4ـ متناسب بودن با توانایی و تخصص محقق
یکی دیگر از ملاکهایی که لازم است در هنگام انتخاب موضوع مورد توجه قرار گیرد این است که آیا محقق توانایی، اطلاعات و تخصص لازم را برای تحقیق در آن زمینه دارد؟ شاید موضوعی دارای اولویت و اهمیت زیادی باشد ولی تا زمانی که تخصص لازم را برای بررسی و اظهارنظر در آن رابطه نداریم، نباید وارد تحقیق در آن عرصه شویم. تنها زمانی می‌توانیم اقدام به تحقیق در آن موضوع کنیم که آموزشهای مورد نیاز آن را دیده باشیم.
همچنین اگر تحقیق در یک موضوع، نیازمند ویژگی و توانایی خاصی است و محقق احساس می‌کند آن ویژگی را ندارد، مجاز نیست آن موضوع را به عنوان موضوع تحقیق خود برگزیند. مثلاً کسی که صبر و تحمل زیادی ندارد نباید موضوعی را انتخاب کند که تحقیق در آن نیازمند سفرهای پر مشقت و دشوار یا وقت‌گذاری بسیار طولانی است.



5ـ جزئی و محدود بودن موضوع
هدف اصلی در تحقیق، رسیدن به ایده‌ای جدید و برداشتن گامی نو در یک زمینه است. این هدف تنها زمانی محقق می‌شود که موضوع تحقیق کاملاً جزئی، مشخص و محدود باشد. نوآوری و ابتکار در موضوعات کلی و وسیع، بسیار مشکل و بلكه غیر ممکن است. اگر چه پدیده‌های علمی گسترده و مرتبط با یکد‌یگرند، ولی در هنگام تحقیق باید آنها را به صورت مجزا مورد مطالعه قرار داد. در غیر این صورت، ذهن محقق با ابعاد و جوانب بسیاری درگیر شده و از تمرکز بر یک مورد خاص باز می‌ماند. بنابراین، هر چه موضوع ما دارای قیود و محدودیت بیشتری باشد، بهتر می‌توانیم به نتایج جدید و ملموسی دست پیدا کنیم. البته این جزئی‌سازی نباید تا جایی ادامه پیدا کند که موضوع را بی‌اهمیت و قابل اغماض کند.
به عنوان مثال، «حدیث» نمی‌تواند موضوع خوبی برای تحقیق باشد. اما وقتی قیودی مانند حجیت حدیث، شرایط حجیت حدیث، نقش سند در حجیت حدیث و امثال آن به موضوع افزوده شود، موضوع مناسب‌تر و کاربردی‌تری خواهیم داشت. حال اگر دیدگاه یک مکتب دربارۀ نقش سند در حجیت حدیث را مورد کنکاش و نقد قرار دهیم، نتایج ملموس‌تری خواهیم گرفت. به همین نسبت می‌توان دایرۀ موضوع را هر چه محدود و تنگ‌تر کرد تا تحقیق، نتایج دقیق‌تر و نوآوری بیشتری را در پی داشته باشد.



6ـ امکان بررسی و تحقیق دربارۀ موضوع
تحقیق تنها در موضوعی به نتیجه می‌رسد که امکان بررسی و تحقیق در آن زمینه وجود داشته باشد. برخی از عوامل مؤثر در این رابطه عبارت است از:


الف) در دستر‌س بودن اطلاعات و منابع
گاهی ممکن است موضوع بسیار خوب و مهمی را انتخاب کنیم؛ ولی در هنگام جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز با مشکل کمبود منابع و یا عدم دسترسی به اطلاعات مواجه شویم. بنابراین در همان زمانی که می‌خواهیم موضوع تحقیق را برگزینیم لازم است به اطلاعات و منابع مورد نیاز تحقیق نیز توجه داشته باشیم. موضوع ما نباید از موضوعاتی باشد که اطلاعات مربوط به آن جنبۀ شخصی یا محرمانه داشته و ما مجوز و امکان لازم برای دست‌یابی به آن را در اختیار نداشته باشیم. پس در مقام انتخاب بهتر است موضوعی را برگزینیم که مقدمات اولیۀ تحقیق در آن موضوع، مانند منابع، اسناد و مدارک، بیشتر و آسان‌تر در دسترس ما باشد.


ب) بودجه و امکانات
تحقیق در بسیاری از موضوعات علاوه بر منابع و اطلاعات، نیازمند وسائل، تجهیزات، بودجه، گروه همکار و دیگر امکاناتی است که بدون در اختیار داشتن آنها، نتیجۀ مطلوبی از تحقیق به دست نخواهد آمد. در هنگام انتخاب موضوع باید هزینه‌ها و امکانات مورد نیاز به صورت دقیق برآورد و با سرمایه و امکانات موجود مقایسه شود. اگر با توجه به این مقایسه، انجام تحقیق ممکن بود، می‌توان آن را آغاز کرد؛ در غیر این صورت وارد شدن به میدان این تحقیق نتیجه‌ای جز اتلاف عمر و هزینه و رها کردن طرحی نیمه‌کاره نخواهد داشت.
در جایی که کسب درآمد به عنوان یکی از اهداف تحقیق باشد، علاوه بر میزان سرمایۀ مورد نیاز طرح، موضوع باید از نظر شرایط مخاطب و بازده اقتصادی نیز مورد بررسی قرار گیرد.


ج) توجه به مشکلات احتمالی
تحقیق در برخی موضوعات، با موانع، مشکلات و خسارتهای احتمالی همراه است که در هنگام بررسی شرایط تحقیق باید به این موانع و راه‌حلهای آن نیز توجه داشت. اگر پیش‌بینی می‌کنیم که به خاطر حساسیتها و ویژگیهای خاص یک موضوع، تحقیق در مورد آن با موانع و خطراتی غیر قابل تحمل همراه است، بهتر است موضوع دیگری را که از اهمیت و ملاکهای مشابه برخوردار است، برای تحقیق انتخاب کنیم.


د) در نظر گرفتن عامل زمان
یکی دیگر از شرایط تحقیق، محدودۀ زمانی و فرصتی است که برای انجام آن در نظر گرفته شده است. در صورتی که تحقیق در یک موضوع به زمانی بیش از آنچه ما در اختیار داریم نیاز داشته باشد، هرگز نباید آن را آغاز کنیم؛ هر چند آن موضوع، از نظر ملاکهای دیگر، مهم و مناسب باشد.

دومین مرحلۀ تحقیق: تعریف و تبیین موضوع
پس از مشخص شدن موضوع تحقیق، مهم‌ترین کاری که باید انجام دهیم این است که موضوع تحقیق را به خوبی بشناسیم و با زوایای آن آشنا شویم. برخی تصور می‌کنند که برای انجام یک تحقیق علمی تنها کافی است که یک موضوع خوب با منابع فراوان در اختیار داشته باشیم. این در حالی است که اگر موضوع را به خوبی نشناسیم و ابعاد و زوایای آن را به صورت دقیق مشخص نکنیم، ممکن است در مراحل بعدی تحقیق با مشکلات زیادی مواجه شویم. محققی که موضوع تحقیق خود را به صورت دقیق و کامل نشناخته است در بسیاری از موارد به جای مراجعه به منابع مرتبط به منابعی دیگر مراجعه می‌کند؛ به‌جای استفاده از اطلاعات مفید و آماده به اطلاعات کم‌فایده روی می‌آورد؛ از محصول کار دیگران در آن زمینه بی‌بهره می‌ماند و مزایای زیادی را از دست می‌دهد.
بسیاری از افراد گمان می‌کنند نشناختن دقیق مسئله مشکل چندانی ایجاد نمی‌کند. زیرا معتقدند در ضمن تحقیق و با مطالعه و جمع‌آوری اطلاعات پیرامون موضوع، به مرور آن را خواهند شناخت. این تصور نادرست از آنجا ناشی می‌شود که این افراد معنی تحقیق را به درستی نفهمیده‌اند. ما در تحقیق به دنبال شناخت مسئله نیستیم؛ بلكه به دنبال پیدا کردن راه حل و پاسخ مسئله‌ایم. بنابراین، اگر از ابتدا دقیقاً ندانیم مسئلۀ ما چیست، چگونه می‌توانیم برای یافتن پاسخ آن حرکت کنیم؟ اگر به این نکته دقت کنیم، متوجه می‌شویم که بر خلاف آنچه در ابتدا به نظر می‌رسید، تعریف دقیق و مشخص کردن ابعاد مسئله یکی از مهم‌ترین مراحل تحقیق است. این کار محقق را از مشکلاتی چون مبهم بودن موضوع، انبوه اطلاعات نامربوط و اتلاف وقت برای نتایجی که مدّ نظر نیست، دور می‌کند.

برای تعریف و تبیین موضوع تحقیق، فعالیتهای زیادی قابل انجام است که از جملۀ آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:



1ـ مطرح کردن عنوان تحقیق به صورت یک پرسش
این کار علاوه بر فعال و متمرکز کردن ذهن خواننده برای یافتن پاسخ مسئله، به محقق کمک می‌کند تا فرضیه‌های مناسب‌تر و علمی‌تری برای تحقیق خود بیابد و در مدت کوتاه‌تری به نتیجه برسد. البته بهتر است عنوان گزارش تحقیق به صورت گویا و غیر سؤالی انتخاب شود؛ ولی در هنگام تبیین و تعریف موضوع، خوب است آن را به صورت یک پرسش مطرح کنیم.
به عنوان مثال اگر عنوان تحقیق ما «موانع اعتلای تمدن اسلامی در دوره‌های اخیر» باشد، باید آن را این‌گونه مطرح کنیم: «چه عواملی مانع از اعتلای تمدن اسلامی در دوره‌های اخیر شده است؟»



2ـ مشخص کردن معنی دقیق واژه‌ها، اصطلاحات و مفاهیم اصلی به کار رفته در موضوع
برای این منظور باید معنای لغوی و در صورت لزوم معنای اصطلاحی این واژه‌ها را با مراجعه به فرهنگهای لغت، اصطلاح‌نامه‌ها و دیگر منابع مربوط به‌دست آوریم. در مثال بالا باید مشخص شود منظور از واژه‌های اعتلا، تمدن و تمدن اسلامی چیست. چرا‌که ممکن است برداشتهای گوناگونی در مورد هر یک از این واژه‌ها وجود داشته باشد. یا فرضا اگر موضوع «راههای مقابله با تجمل‌گرایی»‌ را برای تحقیق خود برگزیده باشیم و بخواهیم احادیث مربوط به این موضوع را در منابع اسلامی جستجو کنیم، لازم است ابتدا معنای واژۀ تجمل را در لغتنامه‌های عربی بیابیم. با این کار مشخص می‌شود که کلمۀ تجمل در زبان عربی به معنای آراستگی است و این موضوع در احادیث اسلامی مورد سفارش و تحسین نیز بوده است. بنابراین کسی که قصد تحقیق در موضوع یادشده را دارد باید از کلیدواژه‌های دیگری چون اسراف و تبذیر استفاده کند.



3ـ جمع‌آوری پرسشهای مرتبط با موضوع
این پرسشها علاوه بر آنکه به محقق انگیزه و حرکت می‌دهد، جهت حرکت، ابعاد و میزان گستردگی تحقیق او را نیز مشخص می‌سازد. برای این منظور محقق باید تلاش کند با تفکر و پرس و جو تمام پرسشهای مرتبطی را که به ذهن خودش یا دیگران می‌رسد جمع‌آوری و ثبت کند. او باید از خود و دیگران بپرسد: انتظار دارند در مورد این موضوع پاسخ چه پرسشهایی را به‌دست‌ آورند؟ مثلاً در مورد موضوع اولی که به عنوان نمونه ذکر کردیم، می‌توان پرسشهای زیادی مطرح کرد که برخی از آنها را در اینجا می‌آوریم:
آیا تمدن اسلامی شاهد دوره‌ای از اعتلا و پیشرفت بوده است؟
عوامل پیشرفت و اعتلای تمدن اسلامی کدام است؟
نشانه‌های اعتلای یک تمدن چیست؟
آیا تعالیم اسلامی نقشی در پیشرفت یا انحطاط مسلمانان داشته است؟
آیا تحریف آموزه‌های دینی در توقف پیشرفت تمدن اسلامی مؤثر بوده است؟
آیا استبداد و هوسرانی حاکمان سرزمین‌های اسلامی موجب انحطاط تمدن اسلامی شده است؟
و بسیاری پرسش‌های دیگر که هر‌چه جزئی‌تر و بیشتر باشند، نتایج کاربردی و مفیدتری برای تحقیق خواهند داشت.



4ـ تعیین دقیق حدود و مرزهای موضوع
این امر باید به گونه‌ای باشد که گسترۀ موضوع مورد نظر کاملاً مشخص شود و جایی برای ابهام و تداخل با آنچه مورد نظر نیست باقی نماند. اگر پیش از آغاز تحقیق، مسائل و محدودۀ مورد نظر به صورت قاطع و صریح مشخص شود، علاوه بر آنکه با خارج شدن مباحثی که مورد نظر نیست از اتلاف وقت محقق جلوگیری می‌شود، مطالب مورد نظر نیز مورد غفلت و ناشناخته باقی‌ نمی‌ماند.
به عنوان مثال، در موضوعی که به عنوان نمونه ذکر شد باید مشخص شود تمدن اسلامی را در کدام محدودۀ جغرافیایی و در چه دورۀ مشخص تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهیم. همان‌گونه که باید منظور خود از دوره‌های اخیر را دقیقاً مشخص و مقطعی تاریخی را به عنوان آغاز این دوره‌ اعلام کنیم.



5ـ آشنایی با پیشینۀ تاریخی موضوع
کسی که می‌خواهد در رابطه با موضوعی تحقیق کند، لازم است از منشأ، مبدأ و سیر مراحل و تحولات آن موضوع آگاه باشد. نداشتن این اطلاعات مشکلاتی را برای محقق ایجاد می‌کند که موجب کندی روند تحقیق و نارسایی تحلیلهای او خواهد شد. کسی که قصد دارد در مورد موانع پیشرفت تمدن اسلامی تحقیق کند باید با تاریخ تمدن اسلامی و سیر تحولات آن به خوبی آشنا باشد. در مورد موضوعاتی که جنبۀ تاریخی ندارند نیز می‌توان اطلاعاتی چون زمان مطرح شدن، نوع برخورد و میزان تعامل دیگران با آنها به دست آورد.



6ـ آشنایی با سابقۀ تحقیقاتی در مورد موضوع
برای این منظور با مروری اجمالی بر فهرست منابع و تحقیقات مربوط به موضوع باید مشخص کنیم آیا پیش از این، تحقیق دیگری در این زمینه انجام شده است یا نه؟ مثلاً به نرم‌افزار یا فهرست کتابخانه‌ها یا کتاب‌نامه‌هایی که در آن رابطه وجود دارد مراجعه و با جستجویی اجمالی، آثار و منابع مرتبط را مشخص کنیم. باید دقت داشت که در این مرحله ما به دنبال منبع برای جمع‌آوری اطلاعات تحقیق خود نیستیم؛ بلكه می‌خواهیم بدانیم چه کسانی پیش از ما در این زمینه تحقیق کرده‌اند تا از تجربیات و منابع مورد استفادۀ آنان بهره بگیریم. بدین‌ ترتیب هم از روش و دست‌آوردهای تحقیق دیگران آگاهی می‌یابیم و هم با اشراف و تسلط بیشتری از دوباره‌کاری‌ و تکرار غیر لازم جلوگیری می‌کنیم.



7ـ بیان اهمیت و آثار تحقیق در آن موضوع
این کار علاوه بر آنکه در انگیزه و تلاش محقق مؤثر است، تا حدودی مسیر و هدف تحقیق را روشن می‌سازد. وقتی محقق مشخص می‌کند که چرا به این موضوع نیاز است و چه آثار و نتایجی از این تحقیق نصیب فرد و جامعه می‌شود، با انگیزه‌ای بیشتر تلاش خود را برای رسیدن به آن اهداف متمرکز می‌کند.
اکنون اگر دو مرحلۀ گذشته را به خوبی پشت سر گذاشته باشیم، موضوع مناسبی را انتخاب کرده‌ایم یا از میان مسئله‌هایی که با آن مواجهیم مناسب‌ترین را برگزیده‌ایم و آن را به خوبی شناخته‌ایم. پس به نظر می‌رسد همه چیز آماده است تا مراحل اصلی تحقیق و اقدامات عملی خود را برای به نتیجه رساندن آن آغاز کنیم. اما برای آغاز این حرکت لازم است ابتدا جهت‌ آن را مشخص کنیم. این جهت‌گیری در مرحلۀ سوم تحقیق و با ارائۀ فرضیه تعیین می‌شود.

سومین مرحلۀ تحقیق: ارائۀ فرضیه
محقق پس از آنکه مسئلۀ تحقیق خود را به خوبی شناخت باید در صدد یافتن پاسخ آن برآید و برای پیدا کردن آن حرکتی از خود نشان دهد. اما انسان برای برداشتن هر گام و هر گونه حرکت نیازمند اراده و تصمیم است. انتخاب یک راه و حرکت از میان هزاران هزار راه و حرکت ممکن بدون ‌جهت و دلیلی خاص امکان ندارد.
برای روشن شدن این مطلب خوب است به یک مثال توجه کنید. فرض کنید یک شب در اتاق خود نشسته‌اید و مشغول مطالعه‌ هستید. ناگهان چراغ اتاق خاموش می‌شود و تاریکی همه‌ جا را فرا می‌گیرد. بلافاصله یک پرسش جدی در ذهن شما شکل خواهد ‌گرفت: علت این خاموشی چیست؟ یافتن پاسخ این پرسش نیازمند اقدام و حرکت است. اما کدام حرکت؟ در این شرایط شما می‌توانید هزاران هزار حرکت انجام دهید. مثلاً می‌توانید بخوابید، کتابی را گشوده و در میان آن جستجو کنید، به پشت‌بام بروید، از یکی از اعضای خانواده سؤالی بپرسید و هر کار ممکن دیگری را انجام دهید. اما شما از میان این همه راه تنها راهی را انتخاب می‌کنید که حدس می‌زنید با پیمودن آن راه پاسخ پرسش خود را پیدا خواهید کرد. مثلاً با توجه به اطلاعات قبلی خود حدس می‌زنید که علت خاموشی قطع برق منطقه است. به همین خاطر به سمت پنجره حرکت کرده و با نگریستن به چراغ منازل دیگر حدس خود را بررسی می‌کنید. اگر این حدس درست نبود برای حرکت بعدی بر اساس حدسی دیگر اقدام می‌کنید؛ مثلاً حدس می‌زنید اشکال از کنتور برق است. این حدس به شما جهت می‌دهد لذا برای آزمایش آن اقدام می‌کنید. این حرکت و همۀ حرکتهای بعد از آن، تا رسیدن به نتیجه و یافتن پاسخ، تنها بر اساس حدسهای شما انجام می‌گیرد.
با دقت در این مثال دریافته‌اید که وسیله و واسطۀ ما در تفکر و آگاهی نسبت به مجهولاتمان حدس است. در تحقیق نیز با یک پرسش و مشکل مواجهیم. بنابراین برای آغاز حرکت خود به سوی پاسخ و راه حل نیازمند حدس یا حدسهایی هستیم که مسیر حرکت و بررسی را برایمان مشخص کند. این حدسها را «فرضیه» می‌نامند.
پس می‌توانیم فرضیه را این‌گونه تعریف کنیم: «فرضیه حدس زیرکانه و عالمانۀ محقق در مورد نتیجه‌ و پاسخ تحقیق است».
همان‌گونه که از این تعریف مشخص است هر نوع حدسی را نمی‌توان فرضیه دانست. تنها کسی می‌تواند در مورد راه حل یک مشکل فرضیه ارائه دهد که نسبت به آن اطلاعات و دانش کافی داشته و با توجه به تجربۀ خود و شواهدی که می‌یابد راه حل مطلوب را پیش‌بینی کند. وقتی یک دستگاه الکترونیکی روشن نمی‌شود یا فردی دچار بیماری می‌شود، هر کسی ممکن است در مورد دلیل خرابی آن وسیله یا بیماری آن فرد حدسی بزند؛ اما در این امور تنها حدس یک متخصص یا پزشک می‌تواند راهگشا و قابل اعتنا باشد. او با حدسهایی مبتنی بر مهارت و تجربه، راه حلهایی که به ذهنش می‌رسد را یکی پس از دیگری آزمایش می‌کند تا به راه حل نهایی دست یابد. در تحقیقات علمی نیز تنها حدسهای عالمانه می‌تواند به عنوان فرضیه‌هایی برای یافتن راه حل مسئله مورد بررسی و آزمایش قرار گیرد. پس در واقع تحقیق چیزی جز مجموعۀ فعالیتهایی که محقق برای بررسی و آزمایش فرضیه‌های خود انجام می‌دهد نیست. او تلاش می‌کند با رد کردن فرضیه‌های نادرست و اثبات فرضیۀ درست به نتیجۀ مورد نظر دست یابد.

اهمیت و فایدۀ فرضیه
با توجه به آنچه گفته شد، اهمیت و فایدۀ فرضیه در روند تحقیق، به خوبی روشن شده است. از آنجا که فرضیه، مبدأ و آغاز هر‌گونه حرکت در تحقیق است، می‌توان ادعا کرد همۀ اکتشافها و دست‌آوردهای بزرگ علمی، زمانی در حد یک فرضیه بوده‌اند. این فرضیه‌ها جهت حرکت محقق را مشخص می‌کنند. این جهت‌گیری، شامل مراحل مختلف تحقیق شده و علاوه بر تعیین محدوده و شیوۀ مراجعه به منابع و چگونگی جمع‌آوری اطلاعات، تفسیر و تحلیل اطلاعات را نیز برای محقق آسان می‌سازد. چرا که محقق به جای پرداختن به اطلاعات و مطالب زائد، فکر و تلاش خود را در مسیری که فرضیه مشخص می‌کند متمرکز می‌سازد.

تذکر چند نکته
در اینجا به تناسب مطرح شدن موضوع فرضیه و اهمیت آن، تذکر چند نکته مفید به نظر می‌رسد:
1ـ گاهی از روی بی‌دقتی گفته می‌شود: در تحقیق، به دنبال اثبات فرضیه هستیم. در حالی که اگر به تعریف فرضیه دقت کنیم خواهیم دید که فرضیه تنها یک حدس و پیش‌بینی است که درستی آن باید مورد بررسی قرار گیرد. کسی که با یافتن یک فرضیه تلاش می‌کند آن را به اثبات برساند، در واقع، تحقیق نمی‌کند؛ بلکه صرفاً برای خواسته و حدس خود دلیل‌ می‌تراشد. بنابراین تحقیق روند بررسی و ارزیابی فرضیه‌ است نه روند اثبات آن.
2ـ نکتۀ دیگری که باید مورد توجه باشد این است که فرضیه تا زمانی که به اثبات نرسد و با معیارهای علمی مورد قبول قرار نگیرد صرفاً یک گمان و فاقد ارزش و اعتبار علمی است. گاهی دیده‌ می‌شود که برخی فرضیه‌ها، به خاطر شهرتی که در محافل علمی پیدا کرده‌ است، کم‌کم به عنوان یک نظریه مطرح شده و محقق را در استدلالها و استنادهای خود دچار اشتباه می‌کند. مثلاً گروهی تلاش می‌کنند با استناد به فرضیۀ «بیگ بنگ» برای پیدایش کهکشانها یا فرضیۀ «داروین» برای پیدایش انسان دیدگاه‌‌های خود را به اثبات برسانند. این در حالی است که هنوز درستی چنین فرضیه‌هایی از نظر علمی به اثبات نرسیده است. بنابراین، لازم است در استفاده از فرضیه‌ها احتیاط کرد و هرگز آنها را پایۀ اظهار نظر و داوری قرار نداد.
3ـ نکتۀ آخر اینکه هر چند تخیل محقق نقش مهمی در شکل‌گیری فرضیه دارد، ولی این تخیل تنها در جایی مفید است که بر پایۀ واقعیتهای موجود در ذهن محقق و تجربه، ‌مطالعات و اطلاعات قبلی او شکل گرفته باشد؛ و‌گرنه، فرضیه‌‌ای که بر اساس خیالات بی‌اساس و بی‌اطلاعی ارائه شود، نه تنها به محقق کمکی نمی‌کند، بلکه موجبات سردرگمی و اتلاف وقت او را نیز فراهم خواهد ساخت.

چگونگی شکل‌گیری فرضیه
پس از آشنایی با تعریف فرضیه و اهمیت آن، نوبت آن است که با شرایط و چگونگی شکل‌گیری یک فرضیه آشنا شویم. قدرت تفکر و تعمق، هوشمندی، دارا بودن شمۀ استنباط، قوۀ نقد و تحلیل، صبر و حوصله، جدیت، بی‌طرفی و آزادمنشی، ویژگیهایی هستند که توانایی محقق را در ارائۀ فرضیه‌های ارزشمند و حساب‌شده افزایش می‌دهند.
به صورت معمول، برای رسیدن به فرضیه، باید سه گام برداشت:
گام اول: فهرست کردن تمامی پرسشهایی که می‌توان در مورد موضوع تحقیق مطرح کرد.
گام دوم: جدا کردن و انتخاب پرسشهای اصلی که در این تحقیق به دنبال پاسخ‌گویی به آنها هستیم.
گام سوم: تفکر، تعمق و نگاه همه‌جانبه و علمی به موضوع و علل آشکار و پنهان آن، برای پیش‌بینی پاسخها.
مهم‌ترین این گامها، گام سوم است. برای موفقیت در این گام، لازم است موضوع و آنچه را که مربوط به آن است, در ذهن مجسم کنیم و با تلفیق، نسبت‌سنجی و ترکیب تخیلی ابعاد آن، ضمن پرهیز از نگاه عامیانه و سطحی، جوانب آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.
البته نکتۀ مهمی در اینجا مطرح است که نباید از نظر دور بماند و آن نکته این است که در واقع، پیدایش فرضیه، تابع هیچ قانون و اصلی نیست و نمی‌توان قالب و روند مشخصی برای آن تعیین کرد. چرا که حدس، جرقه‌ای است که کاملاً به صورت پیش‌بینی نشده، غیر ارادی و ناگهانی در ذهن ایجاد می‌شود. همان‌گونه که در جریان زندگی کاشفان و دانشمندان بزرگ نقل شده، بسیاری از یافته‌ها و کشفیات آنان، در شرایط و زمانی که خودشان نیز انتظار نداشته‌اند، به صورت ناگهانی در ذهنشان به صورت یک جرقه آشکار شده است. بنابراین، گامهایی که برای شکل‌گیری فرضیه بیان شد و ویژگیهایی که ذکر آنها رفت، تنها می‌تواند زمینۀ این جرقۀ ذهنی را فراهم سازد و راه حلی مشخص و قطعی برای رسیدن به فرضیه نیست.

ویژگی های فرضیۀ خوب
فرضیۀ خوب‌، فرضیه‌ای است که علاوه بر دارا بودن شرایط و نکته‌هایی که در بخش قبل گفته شد، ویژگی‌های زیر را نیز دارا باشد:


1ـ کاملاً واضح و روشن باشد.
فرضیه‌ای که برای محقق و دیگران، مبهم و گنگ باشد، مشکلاتی را در نحوۀ تحقیق، جمع‌آوری اطلاعات، نتیجه‌گیری و تجزیه و تحلیل مطالب ایجاد می‌کند و بر روند تحقیق و میزان دست‌یابی به نتایج علمی، اثر نامطلوب می‌گذارد.


2ـ در آن از واژه‌‌های تعریف و تبیین شده استفاده شود.
استفاده از واژه‌های نامأنوس و لغاتی که دارای معانی متعدد است، ممکن است موجب تناقض‌گویی و ابهام در نتیجۀ تحقیق شود. این‌گونه واژه‌ها را باید به خوبی تعریف کرد تا برای همگان قابل فهم و روشن باشد.


3ـ حدود آن کاملاً مشخص باشد تا با مسائل و فرضیات دیگر مخلوط نشود.
آمیخته شدن و تداخل مسائل با یکدیگر از دقت محقق در پی‌گیری موضوع می‌کاهد و نتیجۀ مورد انتظار را در اختیار او نمی‌گذارد.



4ـ قابل بررسی و آزمایش باشد.
فرضیه‌ای که بررسی آن نیازمند وسائل، لوازم و شرایط غیر قابل تحصیل است، هیچ فایده و ارزش علمی ندارد؛ زیرا همیشه در حد یک گمان و بی‌اعتبار باقی خواهد ماند.


5ـ نتایج حاصل از آن، قابل استفاده و کاربردی باشد.
اساساً تحقیقی که همراه با گره‌گشایی و کاربرد باشد، ارزشمندتر خواهد بود.

ا کنون با سه مرحله از مراحل اصلی تحقیق علمی آشنا شدیم. با توجه به آنچه گفته شد دانستیم که برای انجام تحقیق پس از آنکه موضوع مناسبی را برگزیدیم و مشکل، مسئله و پرسش خود را در مورد آن موضوع دقیقاً شناختیم، لازم است برای رسیدن به پاسخ و راه حلی مناسب فرضیه‌هایی را مطرح کنیم.
محقق وقتی سه مرحلۀ فوق را پشت سر گذاشت، به خوبی می‌داند که به دنبال چیست و راههای احتمالی رسیدن به مطلوب را نیز شناسایی کرده است. پس به نظر می‌رسد همه چیز مرتب است و محقق می‌تواند اقدامات عملی و اصلی خود را برای جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل آنها شروع کند.
شاید در یک نگاه سطحی چنین نتیجه‌ای درست به نظر برسد؛ اما افراد باتجربه و دقیق می‌دانند که هیچ اقدامی بدون طرح و برنامۀ مشخص موفق نخواهد بود و اگر در فعالیتها برنامه‌ریزی و پیش‌بینی‌ لازم وجود نداشته باشد‌ در عمل مشکلات و موانعی ایجاد می‌شود که بازده کار را پایین می‌آورد و چه بسا موجب ناتمام رها شدن کار در میانۀ راه شود. بنابراین لازم است پیش از شروع مراحل عملی تحقیق، زمانی را به برنامه‌ریزی و تنظیم طرحی برای تعیین شیوه و مراحل انجام کار اختصاص دهیم. بر این اساس چهارمین مرحله و چهارمین گام در راه انجام تحقیق را تنظیم و ارائۀ طرح‌نامه دانسته‌اند.

چهارمین مرحلۀ تحقیق: تنظیم طرح‌نامۀ تحقیق
یکی از رازهای موفقیت در هر کار داشتن طرح و نقشۀ قبلی و در نظر گرفتن جوانب و نیازهای آن کار است. همان‌گونه که برای ساختن یک ساختمان نیازمند نقشه و طرح مهندسی و برای رفتن به سفری طولانی نیازمند نقشۀ راهنما هستیم، برای موفقیت در تحقیق نیز لازم است طرح و برنامۀ مشخصی داشته باشیم. به این طرح و نقشه اصطلاحاً طرح‌نامۀ تحقیق می‌گویند.
طرح‌نامه یا طرح تحقیق، نقشه‌ و برنامه‌ای اجرایی از تمامی مراحل، اقدامات و نیازهای محقق برای تسهیل در رسیدن به هدف تحقیق است.
مهم‌ترین، مشکل‌ترین و در عین حال اثربخش‌ترین مرحلۀ تحقیق همین مرحله است؛ چرا که اگر محقق وقت و دقت لازم را برای شناسایی نیازها و تنظیم اصول و راهکارهای تحقیق صرف کرده باشد در هنگام اجرا مشکل چندانی نخواهد داشت و صرفاً باید به برنامه‌های از پیش‌ تعریف‌شده عمل کند.

اهمیت و فایدۀ طرح‌نامۀ تحقیق
با توجه به آنچه گفته شد تا حدودی اهمیت و جایگاه طرح‌نامۀ تحقیق مشخص شد. اهمیت آشنایی با این مرحله وقتی برای ما مشخص‌تر می‌شود که بدانیم تمامی دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری باید برای دریافت مجوّز آغازِ کار پایان‌نامه‌ و تز تحصیلی خود طرح‌نامه ارائه کنند و ارزیابی کار آنها بر اساس همین طرح‌نامه صورت می‌گیرد. همان‌طور که انجام بسیاری از طرحها و پروژه‌های تحقیقاتی که با حمایت نهادها و مراکز مسئول انجام می‌شود منوط به تکمیل و ارائۀ طرح تحقیقی دقیق و کامل است.
تنها با ارائۀ طرح‌نامه است که همۀ جوانب کار روشن می‌شود و نیازها، مراحل، هزینه‌ها، میزان فایده و حتی توانایی و اطلاعات محقق به خوبی آشکار می‌گردد. بنابراین دقت در فراگیری ضوابط و اصول تکمیل طرح‌نامه علاوه بر آنکه کمک شایانی به تحقیقات ما می‌کند، در آینده تحصیلی و شغلی ما نیز تأثیر مثبت خواهد داشت.
برخی از فواید طرح تحقیق را می‌توان این‌گونه برشمرد:
1ـ نوشتن طرح‌نامه تأثیر زیادی در نظم و انسجام امور مربوط به تحقیق دارد. اساساً یکی از راههای متمرکز کردن ذهن و رها ساختن آن از تشویش و بی‌نظمی نوشتن افکار و ایده‌های پراکنده و تنظیم مکتوب آنهاست.
2ـ از آنجا که در هنگام نوشتن طرح‌نامه ارزیابی دقیقی از مراحل و روشهای انجام تحقیق به دست می‌آوریم، می‌توانیم از میان روشهای مختلف اجرای طرح، بهترین روش را برگزینیم.
3ـ طرح‌نامه بر جامعیت و دقت تحقیق می‌افزاید، زیرا محقق در هنگام نوشتن طرح‌نامه با ترسیمِ تصویرِ کاملی از مراحل تحقیق تلاش می‌کند هر آنچه را برای این کار لازم است پیش‌بینی و تأمین کند. علاوه بر آن، وجود طرح‌نامه باعث می‌شود از غفلت نسبت به کارهایی که در شرایط عادی احتمال فراموشی آنها زیاد است جلوگیری گردد.
4ـ این کار به محقق کمک می‌کند با کنترل عوامل و متغیرهایی که دارای آثار مثبت یا منفی در نتیجۀ کار هستند، مشکلات کار را به حداقل کاهش داده و بازده آن را افزایش دهد.
5ـ طرح‌نامه با تعیین اولویتها ترتیب زمانی هر فرآیند و فعالیتی را مشخص می‌کند. بر این اساس مشخص می‌شود که هر کار در کدام مرحله و چه زمانی باید انجام شود. در نتیجه از انجام امور تکراری، هزینه‌های زاید و اسراف جلوگیری خواهد شد.
6ـ با تنظیم طرح‌نامه فهرستی از تمامی نیازها، امکانات و بودجۀ لازم برای تحقیق تهیه و زمینه‌ای فراهم می‌شود که محقق با سنجش توان و امکانات خود تصمیم درستی دربارۀ آیندۀ کار بگیرد. علت ناتمام ماندن بسیاری از تحقیقات عدم دقت در مقدمات کار است.
7ـ آماده‌سازی و ارائۀ طرح‌نامۀ تحقیق شرط اساسی برای صدور مجوّز و جلب حمایت و تسهیلات تحقیق است. بهترین راه برای توجیه افراد، مراکز و مؤسسات نسبت به اهمیت و بازده یک طرح تحقیقاتی تبیین و تشریح موضوعاتی است که در یک طرح‌نامه ارائه می‌شود.

چگونگی تهیۀ طرح‌نامۀ تحقیق
هیچ قالب و شکل خاصی را نمی‌توان برای طرح‌نامۀ انواع مختلف تحقیقات توصیه کرد. مهم این است که در طرح‌نامه تمامی اطلاعات، نیازها و جوانب یک تحقیق سنجیده و بیان شود. بنابراین بسته به نوع، روش و شرایط تحقیق طرح‌نامه‌های مختلفی می‌توان ارائه کرد. معمولاً در دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی با توجه به رشته‌های تحصیلی، ضوابط و نوع تحقیقاتی که مورد نیاز است، فرمهای آماده‌ای برای نگارش طرح‌نامه وجود دارد.
در این درس با توجه به بخشهایی که معمولاً در همۀ طرح‌نامه‌ها مشترک است و بر اساس تحقیقات مربوط به علوم انسانی و اسلامی، جدولی پیشنهادی را ارائه و توضیحاتی در مورد آن بیان می‌کنیم. محقق در صورتی که چنین فرمی را در اختیار داشته باشد به آسانی می‌تواند بخشهای مختلف آن را تکمیل و آن را به عنوان یک طرح‌نامۀ کاملِ تحقیق ارائه کند.

بخشهای اصلی پروپوزال یا طرح‌نامۀ تحقیق عبارت‌اند از :



1ـ عنوان تحقیق
در این بخش باید نام و عنوان در نظر گرفته شده برای تحقیق درج شود. این عنوان باید مشخص، محدود، واقع‌گرایانه و بیان‌کنندۀ کلیاتی از محتوای تحقیق باشد. چنین عنوانی را می‌توان از موضوع، هدف، فرضیه یا پرسشهای تحقیق استخراج کرد.
در جایی که قلمرو خاصی از موضوع پژوهش مورد نظر است، لازم است این محدوده در عنوان تحقیق قید شود. برای این منظور می‌توان عنوان را به دو بخش تقسیم و بخش اول را به عنوانی کلی و بخش دوم را به عنوانی جزئی‌تر اختصاص داد. در بسیاری از موارد، عنوان اول با عباراتی کوتاه و ادبی انتخاب و توضیحات بیشتر در عنوان دوم بیان می‌شود.
نکتۀ دیگر اینکه خوب است عنوان تحقیق در عین وضوح، مختصر و کوتاه باشد. به همین خاطر بهتر است در عنوان تحقیق‌ عباراتی چون «پژوهشی در ...» را که موجب طولانی‌تر شدن عنوان می‌شود، به کار نبریم.



2ـ مشخصات مجری طرح
در طرح‌نامه باید اطلاعات کاملی از مشخصات فردی و سوابق علمی و پژوهشی و راههای دسترسی به کسی که قرار است تحقیق را انجام دهد، ارائه گردد. به گونه‌ای که در این بخش به آسانی بتوان علاوه بر مشخصات فردی، سوابق و درجات علمی و راههای دسترسی به وی را به دست آورد.
در صورتی که طرح تحقیق مربوط به پایان‌نامۀ دانشگاهی باشد لازم است مشخصات دانشجوی مجری و محل و رشته تحصیل وی نیز قید شود و اگر قرار است طرح برای مراکز تحقیقاتی و نهادهای دیگر انجام گیرد، خوب است مشخصات محل خدمت و سوابق فعالیتها و سِمَتهای مجری طرح ذکر گردد.



3ـ مشخصات همکاران طرح و نقش آنها
اگر تحقیق مربوط به یک پایان‌نامۀ دانشگاهی باشد لازم است پس از ذکر مشخصات دانشجو، نام و مشخصات کامل استاد راهنما و اساتید مشاور ذکر شود. در این بخش نام، درجۀ علمی، سابقۀ تدریس و امثال آن ذکر می‌شود. به طور کلی در طرح‌نامۀ هر پژوهشی که به صورت جمعی یا سازمانی انجام می‌گیرد باید مشخصات و سوابق همکاران مجری و نوع همکاری آنان قید گردد.
در تحقیقات گروهی و گسترده لازم است علاوه بر موارد فوق، تشکیلات و نیازهای انسانی و شیوه تقسیم کار نیز پیش‌بینی و قید شود.



4ـ واژه‌های کلیدی
در این قسمت باید واژه‌های اصلی و کلیدی تحقیق، که عمدۀ مباحث به بیان و شرح آنها اختصاص می‌یابد، ذکر شود. این کلمات باید به گونه‌ای انتخاب شوند که با نگاهی به آنها کاملاً مشخص شود در این پژوهش در چه زمینه‌هایی سخن گفته خواهد شد. کلیدواژه‌ها به دیگر محققان نیز کمک می‌کند تا در هنگام جستجوی منابع سریع‌تر و آسان‌تر به مطالب مورد نظر خود دست یابند.




5ـ تبیین واژه‌ها و مفاهیم
قبل از انجام تحقیق باید هر موضوع و اصطلاحی که به نحوی در روند تحقیق دخالت دارد در طرح‌نامه تبیین شود تا هیچ امر ناشناخته و مبهمی در روند تحقیق باقی نماند. با این کار هم موضوع تحقیق به خوبی تبیین و تعریف می‌شود و هم محدوده و مفهوم دقیق واژه‌ها و اصطلاحات مورد نیاز مشخص می‌گردد. برای این کار دست کم باید کلیدواژه‌های برگزیده را با استفاده از لغت‌نامه‌ها، اصطلاح‌نامه‌ها و منابع تخصصی مربوط به آن موضوع به صورت دقیق تعریف کرد.